Z okoliczności rozpoczęcia kursu historii
powszechnej w uniwersytecie wileńskim,
dnia 9 stycznia 1822 r.

Znowuż do nas koronny znidziesz LELEWELU!

I znowu cię obstąpią pobratymcze tłumy,

Abyś naprawiał serca, objaśniał rozumy.

Nie ten, co wielkość całą gruntuje w dowcipie,

Rad tylko, że swe imię szeroko rozsypie .

I że barki księgarzom swymi pismy zgarbi:

Szczęśliwyś i w przyjaciół, i w prawd wynalazku.

Oto nad wiek młodziana przerosłeś niewiele,

Tobie mędrszemu siwe zajrzą Matuzele;

Imię twoje wybiegło za Chrobrego szranki,

Między teutońskie sędzie i bystrzejsze Franki;

A jak mocno w litewskim uwielbianyś gronie,

Publicznie usta nasze wyznają i dłonie.

Łakome, a przez ciebie znarowione ucho;

Zacznij słynąc cudami dla uczniów natłoku,

Coś je tylekroć sprawił w onegdajszym roku,

Gdy twoim czarodziejskim użyciem sposobów

Greckie i Rzymian cienie ruszałes spod grobów.

Wstają z martwych, przechodzą na prawdy zwierciadła.

Od czoła ich Plutona przyłbica odpadła

I żelazne na piersiach łamią się pokrycia,

W których myśli i chęci taili za życia.

Oto mędrzec Fedona, to Persów zabierca:

Patrzym w bezdenność myśli, w labirynt ich serca.

Tam iskra światła, ówdzie nasiona potęgi,

Gdy je zdarzeń pomyślnych wzmaga oddech tęgi,

Iskra łunę roznieca, z nasionek wylęga

Olbrzym dosięgający brzegów ziemiokręga.

Tak dzielne genijusze panują nad światem;

Stworzenia, które kiedyś wyda przyszłość mętna,

Niosą kolor ich blasku lub ich razów piętna.

Nieraz miasto w podziemną rozpadlinę gruchnie,

Słońce kirem zachodzi, woda płomień buchnie;

Nadarzeń się takowych mnogie żyją świadki,

Przecież ich źródła dociec umie arcyrzadki;

Co by, różnego wątek spajając ogniwa,

Potrafili wybadać za rozsądku wodzą:

Jak się z przyczyny wspólnej różne skutki rodzą,

Jak podziemny wypadek morzem zakołata

I niebieskiego sprawi zaburzenie świata.

Z mniejszości postępujmy ustawnie do góry,

Z martwej, przejdżmy w krainę żyjącej natury.

Kędy ludzkość jest światem, żywiołami duchy,

Jak śledzić przyczyn, związać następów łańcuchy?

Tu po obcych świadectwach droga myśli śliska,

A bóstwo Prawdy, skąpiąc nagiego promienia,

Od dzieciństwa jesteśmy długo na nię ślepi.

I szkła swojej roboty wsadzają na oko,

Przez które widać szerzej i więcej głęboko.

Ale jaką im barwę dał mistrz wynalazku,

W takim wszystkie przedmioty okazują blasku.

Stąd cudze malowidła, własne wzroku skazy,

Omyłką na zewnętrzne przenosim obrazy.

Człowieku, sługo wieczny! bo nie tylko zmysły,

Ale i sądy twoje od drugich zawisły.

Pierś dziecinną ojcowskie napełniają czucia,

Gdyś młody, uciskają zwyczajów okucia.

Nieraz myślisz, że zdanie urodziłeś z siebie,

Albo nim nauczyciel poił ucho twoje,

Zawżdy część własnej duszy mieszając w napoje.

Żeś znad Niemna, żeś Polak, mieszkaniec Europy.

A słońce Prawdy wschodu nie zna i zachodu,

Równie chętne każdego plemionom narodu,

I dzień lubiące każdej rozszerzać ojczyźnie,

Wszystkie ziemie i ludy poczyta za bliźnie.

Stąd, kto się w przenajświętszych licach jej zacieka,

Musi sobie zostawić czystą treśc człowieka,

Zedrzeć wszystko, co obcej winien jest przysłudze,

Własności okoliczne i posagi cudze.

Ku takim pracom niebo dziejopisa woła.

Odważają się liczni, ale któż wydoła?

Tylko sam, komu rzadkim nadało się cudem

Nad burzę namiętności, interesu sieci,

Uważa, skąd dla ludów przyszła ryknie burza,

Albo się pod otchłanie przeszłości zanurza;

Grzebiąc zapadłe wieków odległych ciemnoty,

LELEWELU! rzetelną każdy chlubę wyzna,

Ze ciebie takim polska wydała ojczyzna.

Na świętym dziejopisa jaśniejąc urzędzie,

Wskazujesz nam, co było, co jest i co będzie.

Od łożyska Eufratu po wieże Libanu.

Na równiach nie dzielonych żadnymi przegrody:

Tam naprzód w wielkie ciało zrosły się narody;

Zaraz na karku onych ciemięzcy usiedli,

Miasta wałem, a ludy łańcuchem obwiedli.

Ówdzie między wysepki i morskie rękawy

Drobny Greczyn urządzał pospolite sprawy,

Ruchem do mirmidońskich podobny zwierzątek,

Od których słusznie mniemał wyciągać początek.

Wystawiono Piękności kościół i Swobodzie.

Tych natchnieniem Helenin gdy piersi zagrzewał,

Walczył, rozprawiał, kochał, nauczał i śpiewał.

Lecz już medańska szabla okrąża dokoła,

Bałwanowi wschodniemu świat uchylił czoła,

Trzaskiem samowładnego napędzona bicza

Wali się od Kaukazu zgraja niewolnicza.

Kserkses ludy podeptał, miasta porozwalał,

Morza flotą zahaczył, lądy tłumem zalał;

Wtem z małej chmurki greckiej gdy pioruny padną,

Rozprysnęły się tłumy, floty poszły na dno.

Zgubnego Europejczyk umknąwszy rozgromu,

A na perskie węzgłowia upuściwszy skronie,

Drzemał i na bok rzucił ordzewiałe bronie.

Tak swobodnie sennego zabrali w łańcuchy,

Wilcze Romula plemię, italskie pastuchy.

Kłótliwi przez własne wyuczeni zwady,

Jak gwałtem lub chytroscią wyniszczać sąsiady,

Albo darli się z sobą, wtenczas tylko w zgodzie,

Kiedy społem o cudzej przemyślali szkodzie.

Lecz skoro zapaśnikom przeciwnych nie stało,

Z otyłości próżniackiej coraz słabnie ciało.

Świat rzymski obumarłym staje się olbrzymem.

Któż w nieżyjących zwłokach nowy duch roznieci?

Oto senijor pełnym odziany kirasem,

Niosąc kopiją w toku, różaniec za pasem,

Pobożności oddany, kochance i chwale,

Pod dach gotycki ściąga na ucztę wasale.

Damy wskazują wieńce, bardy w lutnie dzwonią,

Młodzież kopije kruszą albo w pierścień gonią.

Czulsze serce niż u nas biło im spod stali,

Oni najpierwsi z niebios Miłość przywołali

Serdeczną, i za dawnych nie cenioną wieków,

Oni, kiedy praw słaba chwieje się budowa,

Krzepili ją łańcuchem rycerskiego słowa.

Aby naprawiać krzywdy, piękne zyskać względy,

Ważyli się na puszcze i zamorskie błędy,

Nowe herby z odległych przynosząc turniei

Lub krwią kupując palmę męczeńską w Judei.

Tymczasem na ich zamkach zasiadły opaty,

Ksiądz cisnął się do celi, a mniszka za kraty;

Na wystrzał bulli z tronów spadały korony,

Rzym powtórnymi ziemię opasał ramiony.

U ludów, gdzie społeczny gmach na pismach wsparty,

Panów i sług powinność objaśniły karty.

Takie na Albijońskim spisano ostrowie

Ale po innych władzach samowładna stopa

Buntujące się panki zniżyła do chłopa.

Hiszpańczyk dalej zrobił: od brzegów Gadesu

Doścignał aż do światów nieznajomych kresu;

Tam co rok z flotą chodzi, nowe skarby kopie

I żelazami całej pogroził Europie.

Naprzeciw chęciom jego inne pany dążą,

To otwarcie nastają, to się milczkiem wiążą,

Dla własnych zysków cudzej łaknący intraty;

Oko ich zawżdy czujne, broń wiecznie dobytą.

Co jeden z rąk upuści, wnet dziesięciu chwyta.

Jeśli nie miał zawadzić kędy ząb łakomy

I sąsiednie pokojem zakwitnęły domy,

Pokłócą w dzień mieszkańców, w nocy ogień kładną,

Przybiegają ratować, i ratując kradna.

Wszystkie ziemie i ludy za swe mając spadki,

Rozdzielaja na przedaż, wiano albo datki;

Raz jako napastnicy, znowu jak obrońce

Czasem dla okrągłości cudze rwali końce.

Taką w całej Europie szły koleją sprawy,

Nim dojrzały w wulkanach nadsekwańskich lawy.

Wieczne państwa świętego z doczesnym zatargi,

Wyskoki głow myślących, zapały młodzików,

A jak ziemia, ciężarna sprzecznymi nasiony,

Z potwornym niegdyś cielskiem rodziła Pytony,

Tak z pomąconych chęci i myśli natłoku

Rewolucyjny Gallów wylągłeś się smoku!

Darmo go przemoc złamie iw piasek zagrzebie,

Posiane kły - mścicieli odradzają z siebie.

Drudzy skarbce do nowej znosili budowy,

Żeby z nich potem własne poczynić obłowy.

Gdy przeciwników szyję zgięli albo zsiekli,

Poszli cudzą przelewać, własną krwią ociekli.

Z gminowładnego wzleciał ptak cesarski gniazda,

I krwawa legijonów zabłysnęła gwiazda;

Jeszcze na ziemię krew ich może działać płodnie.

Gdzież jestem, LELEWELU! jaka chęć uniosła

Opiewać morza, których nie tknęły me wiosła?

Poziomy płazik, orlej nabrawszy ochoty

Wyręczaj mię, bo w polskim dziejopisów kole

Wyniosły jesteśl stanąć mający na czole.

Słodkości jej owoców sam lepiej świadomy, -

Głosem, którym okrzyki i przyklaski wzniecisz,

Powiedz, jak tam zaszedłeś, skąd tak rano świecisz?

Na wierzchy, gdzie parnaska trzyma cię opoka,

Zwabiaj niższych łagodnym twego blaskiem oka.

Niejedne już zyskałeś z godniejszych rąk wieńce,

Nie gardź tym, jaki wdzięczni składają młodzieńce.

Że od Ciebie wzięliśmy na ten wieniec kwiatu.